Тақвияти мубориза байни давлатҳои абарқудрат барои таъсиргузорӣ дар Осиёи Марказӣ
Рӯзи 2 июл нашрияи амрикоӣ Bloomberg навиштааст, ки маъмурияти Байден аз Тоҷикистон, Қазоқистон ва Ӯзбекистон хостааст, то 9000 афғонеро, ки ба нерӯҳои эътилоф дар Афғонистон кӯмак кардаанд муваққатан дар қаламрави худ бо ҷои зист таъмин намоянд. Нашрия қайд кардааст, ки агар ҳукуматҳои ин кишварҳо розӣ шаванд, Иёлоти Муттаҳида бо кишварҳои мазкур оид ба Афғонистон ҳамкории васеътарро оғоз мекунад. Дар навбати худ Русия бо чунин тамосҳо норозигии қатъии худро изҳор намуд.
Нашрия инчунин қайд мекунад, ки 1 июл дар Вашингтон мулоқоти ҷудогонаи Котиби давлатии ИМА Энтони Блинкен бо вазирони умури хориҷии Тоҷикистон ва Ӯзбекистон баргузор шуд, ки дар доираи он ташаббуси ИМА оид ба ҷойгиркунии афғонҳо баррасӣ шуд. Яке аз манбаъҳои нашрия, ки бо дархости мазкур шинос аст, гуфт, ки дар ин вохӯриҳо амрикоиҳо созишномаеро пешниҳод карданд, ки ба онҳо имкон медиҳад ҷамъоварии иттилоот ва гузаронидани назорат ва таҳқиқоти ҳарбӣ аз қаламрави ин кишварҳо имкон медиҳад.
Илова бар ин, чанде пеш, дар брифинг бо хабарнигорон, дар посух ба суоли оё Иёлоти Муттаҳида ният дорад дар Тоҷикистон ва Ӯзбекистон пойгоҳҳои низомӣ бунёд кунад, Ҷон Кирбӣ, сухангӯи Пентагон гуфт: «Мо бо ҳамкоронамон аз Пентагон бо кишварҳои ҳаммарз сӯҳбат карда истодаем ва оиди имкониятҳо андеша дорем. Бигзор кишварҳои мазкур дар хусуси имкониятҳои худ сухан кунанд».
Қобили зикр аст, ки аввалин паёмҳо дар бораи нияти ИМА барои ҷойгир кардани иншооти низомии худ дар қаламрави кишварҳои Осиёи Марказӣ аввали моҳи майи соли равон пайдо шуданд. Рӯзи 8 май рӯзномаи «The Wall Street Journal» ба манобеи худ такя карда хабар дод, ки ИМА имкони ҷойгиркунии сарбозони аз Афғонистон хориҷшударо дар кишварҳои Осиёи Марказӣ, ба хусус дар Ӯзбекистон ва Тоҷикистон баррасӣ мекунад. «Аммо, ҳузури зиёди низомии Русия дар минтақа, афзоиши нуфузи Чин ва шиддатнокӣ дар муносибатҳояш бо Вашингтон нақшаҳои бунёди пойгоҳҳои низомиро дар Осиёи Марказӣ мушкил мекунад», — қайд карда буд он замон рӯзнома.
Таҳаввулоти рӯйдодҳои мазкур ба Москва комилан мувофиқ нест, зеро Русия намехоҳад нуфузи худро дар минтақа бо касе тақсим намояд. Замир Кабулов, фиристодаи вижаи президенти Русия дар умури Афғонистон ба РИА Новости изҳор намуд, ки раванди хуруҷи нерӯҳои амрикоӣ аз Афғонистон набояд ба таҷдиди зерсохтори ИМА ва НАТО, бахусус ба кишварҳои Осиёи Марказӣ табдил ёбад. «Мо аллакай номаро ба Вашингтон дар сатҳҳои гуногун фиристодем, умедворам, ки мақомоти ИМА ба он эътибор хоҳанд дод», гуфт Кабулов.
Ёдрас мекунем, ки хуруҷи нерӯҳои амрикоӣ бо қаноти мӯътадили Толибон дар музокирот дар шаҳри Доҳа дар моҳи феврали соли 2020 мувофиқа шуда буд. Тибқи шартномаи байни Иёлоти Муттаҳида ва Толибон, амрикоиҳо ӯҳдадор шуданд, ки дар давоми 14 моҳ ҳайъати низомии худ ва НАТО — ро аз Афғонистон хориҷ кунанд ва инчунин таҳримҳои нисбати Толибон ҷорӣ кардаро бекор кунанд. Дар навбати худ, қаноти мӯътадили Толибон ӯҳдадор шуданд, ки ба сарбозони хориҷӣ ҳамла нахоҳанд кард ва аз истифодаи қаламрави Афғонистон барои ҳамла ба ИМА ва дигар кишварҳо даст намезананд. Илова бар ин, онҳо маҷбур буданд, ки бо Шӯрои Амнияти СММ ҳамкорӣ кунанд, то аъзоёни он аз рӯйхати таҳримҳо хориҷ карда шаванд.
Бояд қайд кард, ки Толибон на аз ҷиҳати сиёсӣ ва на аз ҷиҳати низомӣ ба амнияти ИМА таҳдиди воқеӣ карда наметавонад. Аммо амрикоиҳо ҳамеша барои расидан ба ҳадафҳои сиёсии худ мавзӯи амниятро таҳрир мекарданд.
Ҷолиби диққат аст, ки чӣ гуна Толибон дар тӯли ду моҳи охир як қисми назарраси қаламрави Афғонистонро, хусусан дар минтақаҳои шимолии ҳаммарз бо кишварҳои Осиёи Марказӣ бидуни саъйи зиёд тасарруф карданд. Аҳамият диҳед, ки дар минтақаҳои шимолии Афғонистон ки асосан тоҷикон ва ӯзбекон зиндагӣ мекунанд Толибон ҳангоми соли 1996 то 2001 дар қудрат буданашон онҳоро забт карда натавониста буданд. Нозирон қайд мекунанд, ки нерӯҳои давлатӣ маҳалҳои аҳолинишинро бе муқовимати лозим ба Толибон вомегузоранд ва садҳо нафар ҳатто марзҳои Тоҷикистону Афғонистон ва Ӯзбекистону Афғонистонро убур кардаанд.
Ҳамин тавр, субҳи рӯзи душанбе аз дафтари матбуоти нерӯҳои марзбонии Кумитаи давлатии амнияти миллии Тоҷикистон хабар доданд, ки шаби 4 ба 5 июн 1037 сарбози афғон марзи Тоҷикистону Афғонистонро убур кардаанд, дар ҳоле ки Толибон чанд минтақаи марзии вилояти Бадахшони Афғонистон, ки марзи муштарак бо Тоҷикистон дорад ва дарозиаш 910 километрро ташкил медиҳад, зери назорати пурраи худ қарор доданд.
Як рӯз қабл, маркази матбуоти нирӯҳои марзбонии Кумитаи давлатии амнияти миллии Тоҷикистон хабар дода буд, ки рӯзи 4 июл як гурӯҳи мусаллаҳи ҷунбиши Толибон ноҳияи Хоҳони вилояти Бадахшони Афғонистонро бидуни ҷанг забт карданд, ки «94 низомии нерӯҳои мусаллаҳи Афғонистон ақибнишинӣ карданд ва барои наҷоти ҷони худ сарҳади давлатиро дар маҳалли «Шохон»-и қисми сарҳадӣ дар минтақаи Шамсиддин Шоҳин (собиқ Шӯробод) убур карда, ба қаламрави Тоҷикистон ворид шуданд».
Ал-Ҷазира дар мақолаи худ аз 4 июл менависад, ки аъзои шӯрои вилоят Муҳиби Раҳмон гуфт, ки дастовардҳо дар вилояти шимолу шарқии Бадахшон дар рӯзҳои охир асосан аз ҷониби гурӯҳи мусаллаҳ бидуни ҷанг таслим шуданд. «Мутаассифона, аксари минтақаҳо бидуни ҷанг бо Толибон таслим шуданд», гуфт ӯ. Ба гуфтаи ӯ, тайи се рӯзи охир 10 ноҳия, аз он 8 тоаш бидуни муқовимат ба дасти Толибон гузашт.
Ал-Ҷазира инчунин гуфт, сухангӯи Толибон Забеҳуллоҳ Муҷоҳид суқути ин минтақаҳоро тасдиқ кард ва гуфт, ки аксари онҳо бидуни ҷанг гирифта шудаанд. Ҳангоми таслимшавии қаблӣ, Толибон наворҳои видеоиро намоиш доданд, ки сарбозони афғон барои гузаштани гузаргоҳ маблағ гирифта, ба хонаҳояшон бармегаштанд.
Ёдрас мекунем, ки Толибон инчунин минтақаҳои ҳаммарз бо Ӯзбекистонро забт мекунанд ва низомиёни афғон чанд маротиба қаламрави Ӯзбекистонро убур кардаанд. Дар авоили моҳи июл онҳо ҳамчунин минтақаи Андхойро, ки бо Туркманистон ҳаммарз буда, дар вилояти Фарёб ҷойгир аст, забт карданд, ки дар он ҷо бандари хушкии Акин ҷойгир аст, ки тавассути он молу маҳсулоти туркманӣ ворид карда мешавад. Тавре рӯзномаи MENAFN хабар медиҳад, аз 14 ноҳияи ин вилоят 13 -тоаш таҳти назорати Толибон гузаштааст.
Рӯзи 7 июл сомонаи Sputnik Тоҷикистон дар яке аз мақолаҳояш хабар дода буд, ки вазири умури хориҷии Афғонистон Ҳаниф Атмар ахиран эълом дошт, ки таслими минтақаҳо ва вилоятҳо ба Толибон нақшаи мукаммали ҳукумати Афғонистон барои расидан ба сулҳ бо Толибон мебошад.
Хабаргузор Фахриддини Холбек дар шарҳи вазъи Афғонистон дар мақолаи худ таҳти унвони «Таслим шудани як қисми кишвар ба Толибон амали нақшаи роҳбарияти Афғонистон аст» менависад:
«Худи Кобули расмӣ, ки Вазири корҳои хориҷӣ ва ҳатто президенти Афғонистон Ашраф Ғанӣ эътироф кард, ки онҳо тибқи баъзе нақша қасдан қаламравҳоро ба Толибон месупоранд. Онҳо таслим шудани қаламравҳоро ба Толибон «ақибнишинии тактикӣ» меноманд ва итминон доранд, ки ба зудӣ онҳоро бармегардонанд.» «Мушкилот дар ин аст, ки аксари минтақаҳоро Толибон бидуни ҷанг таслим мегиранд ва суоли табиӣ пайдо мегардад, ки ба он посух бояд дод ва вақте ки нерӯҳои ҳукуматӣ мехостанд бо ҷангиёни Толибон мубориза баранд, ҳукумати Ғанӣ ба онҳо амр медиҳад, ки таслим шаванд ва муқовимат нишон надиҳанд ва ин «Воқеӣ аҷиб» аст, — мегӯяд коршинос.
Дар навбати худ, Русия низ барои ҷилавгирӣ аз иҷрои нақшаҳои ИМА оид ба роҳандозии ҳамкориҳои низомӣ бо кишварҳои Осиёи Марказӣ чораҳо меандешад. Масалан, рӯзи 7 июл хабаргузории ТАСС навиштааст, ки вазири умури хориҷии Русия Сергей Лавров дар паи музокирот бо вазири умури хориҷии Лаос чунин гуфт: “Мо барои пешгирии ҳама гуна майлҳо ё таҷовуз нисбати иттифоқчиёнамон тамоми корро анҷом медиҳем, аз ҷумла бо истифода аз имконоти пойгоҳи низомии Русия дар сарҳади Тоҷикистон ва Афғонистон. Вазир ёдовар шуд, ки Путин бо гумоштагони рус аз Тоҷикистону Ӯзбекистон гуфтугӯ дошт ва бо дигар раҳбарони кишварҳои Осиёи Марказӣ дар тамос мебошад. «Ӯҳдадориҳо дар доираи СПАД дар ҳолати пурра боқӣ мемонанд. Намояндагони котиботи ин созмон аз минтақаи марзи Тоҷикистону Афғонистон дидан карда, вазъро арзёбӣ карданд ва ба Шӯро гузориши доимӣ медиҳанд», — гуфт Лавров.
Ба ақидаи нозирон, хуруҷи нирӯҳои амрикоӣ дар мувофиқа бо Толибон ба хоҳиши Амрико барои тақвияти мавқеи худ дар минтақаи Осиёи Марказӣ марбут аст ва пешравии Толибон дар ин самт тасодуфӣ нест. Коршиносон ва таҳлилгарон тақвияти Толибонро дар минтақаҳои шимолӣ, ки дар онҳо қувваҳои қавӣ алайҳи Толибон мавҷуд буданд, дар таслим кардани мавқеъҳои худ дар манотиқи марзии Тоҷикистон ва Ӯзбекистон аз ҷониби низомиёни афғон бидуни ҷанг ва инчунин дар убури садҳо низомиёни афғон ба қаламрави Тоҷикистону Ӯзбекистон — як фишор ба кишварҳои Осиёи Марказӣ аст, ки нияти ИМА -ро барои мубориза дар ин минтақаи аз ҷиҳати стратегӣ муҳим нишон медиҳад.
Ин бори аввал нест, ки мусулмонон гаравгони муборизаи байни қудратҳои мустамликавӣ барои нуфуз дар олами Ислом дар пайи манфиатҳои сиёсӣ ва иқтисодӣ мешаванд. Аз замони Русияи подшоҳӣ Русия минтақаи Осиёи Миёнаро мустамлика карда, ба ғасби иқтисодӣ ва фарҳангии ин сарзаминҳо оғоз карда, сарвати моддии моро кашида гирифта, моро аз фарҳанг ва дини худ дур карданист. Ҳатто пас аз ба истилоҳ «истиқлолият» ба даст овардан, кишварҳои Осиёи Марказӣ ҳамчунон дар бисёр ҷиҳатҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ аз Русия вобастагӣ доранд. Ҳамин тақдир афғонҳоро низ фаро гирифт, ки онҳо зери таъсири англо-саксонҳо афтоданд. Зиёда аз якуним аср аст, ки мусулмонони саросари ҷаҳон аз оқибатҳои муборизаи байни мустамликадорон азоб мекашанд, ки барои онҳо арзиши олӣ сарвати моддӣ буда, ҳаёти инсон дар назди онҳо қадру қимат надорад.
Умари Форсӣ
15.07.2021
