Муборизаи давлатхои мустамликадор баҳри ҳукмронй дар Осиёи Миёна
Ҳоло, дар асри 21, дар Осиёи Марказӣ як ҷадидаи «бозии бузург» авҷ гирифт. Бозингарони ин муборизаи геополитикӣ Русия, Чин, ИМА ва Иттиҳоди Аврупо мебошанд. Барои чӣ Осиёи Марказӣ ин қудратҳои мустамликадорро ба сӯи худ ҷалб кардааст?
Сабаб он аст, ки ин минтақа аз захираҳои бузурги нафту газ, тилло, мис, уран, металлҳои вазнин ва дигар канданиҳои фоиданок бой аст. Илова бар ин, аз он ҷойҳо роҳҳои транзитӣ ва коммуникатсионӣ мегузаранд. Баҳри Каспий низ аҳамияти геополитикӣ дорад. Ин минтақа дар тиҷорат ва равобити дигари кишварҳои Осиё, Аврупо ва Ховари Миёна муҳим арзёбӣ мешавад. Аҳамияти геополитикии минтақаи Осиёи Марказиро метавон бо суханони геополитикҳои ғарбӣ баҳо дод. Масалан, як геополитики бритониёӣ Ҳелфорд Маккиндер дар ибтидои асри ХХ таъкид карда буд, ки «ҳар кӣ дар Осиёи Марказӣ ҳукмронӣ мекунад, дар Авруосиё ҳукмронӣ мекунад ва ҳар кӣ дар Авруосиё ҳукмрон аст, ҷаҳонро ҳукмронӣ мекунад.» Геополитики амрикоӣ Збигнев Бжезинский дар китоби худ «Тахтаи бузурги шоҳмот» навиштааст: «Ҳокимияти ҷаҳонии Иёлоти Муттаҳида аз он вобаста аст, ки ҳукмронии ӯ дар қитъаи Авруосиё то кай ва то чӣ андоза самаранок нигоҳ дошта мешавад.»
Осиёи Марказӣ яке аз роҳҳои нафаскашии Русия ҳисобида мешавад. Аз ин рӯ, Русия мекӯшад нуфузи худро дар минтақа бо воситаи созмонҳое мисли Созмони Ҳамкориҳои Шанхай, Иттиҳоди Иқтисодии Авруосиё, Иттиҳоди Гумрукӣ, Созмони Паймони Амнияти Дастиҷамъӣ ва ҳамчунин пойгоҳҳои низомии худ дар Тоҷикистон ва Қирғизистон нигоҳ дорад.
Чин дар навбати худ тавассути қарздиҳӣ ва сармоягузорӣ ба Осиёи Марказӣ роҳ меёбад. Масалан, дар аввали соли 2020 гуфта мешуд, ки танҳо қарзи Ӯзбекистон ба Чин аз марзи 3 миллиард доллар гузаштааст. Чин барои эҳёи лоиҳаи кӯҳнаи «Роҳи Бузурги Абрешим» лоиҳаи нави ҷаҳонии «Як камарбанд, як роҳ» -ро эълон кард. Тавре ки мебинем, Осиёи Марказӣ як пайванди муҳими транзитии заминӣ барои Чин бо Русия ва Аврупо мебошад. Ин аст, ки Чин барои рушди инфрасохтори нақлиётии ин минтақа ба давлатҳои ин минтақа ба таври интенсивӣ қарз ва сармоягузорӣ оғоз кард. Илова бар ин, Осиёи Марказӣ, ки бо Туркистони Шарқӣ ҳамсарҳад аст, як минтақаи муҳими стратегӣ барои Чин ҳисобида мешавад.
Иёлоти Муттаҳида низ ба Осиёи Марказӣ таваҷҷӯҳи хоса медиҳад. Дар айни замон Иёлоти Муттаҳида кӯшиш дорад, ки аз «ботлоқи афғон» берун шавад. Барои фаҳмидани қадамҳои онҳо, мо бояд ба нақшаи стратегии нисбати Осиёи Марказӣ барои солҳои 2019-2025 назар андозем. Яке аз ин ҳадафҳо дар минтақа тақвияти созишномаи Сайкс-Пико мебошад. Дар санади стратегӣ гуфта мешавад, ки ИМА барои таъмини амнияти ин созишномаҳо 90 миллион доллар ҷудо кардааст. Илова бар ин, ИМА бо кӯмаки Бонки Ҷаҳонӣ ва Бонки Осиё ба давлатҳои ин минтақа қарз медиҳад.
Масалан, танҳо қарзи Ӯзбекистон ба Бонки Ҷаҳонӣ, тибқи маълумоти Вазорати молия, то моҳи марти соли 2021 ба 3,7 миллиард доллар расидааст. Инчунин ИМА тавассути лоиҳаҳои фарҳангӣ ва таълим ба Осиёи Марказӣ роҳ меёбад. Дар ин стратегия гуфта мешавад, ки сокинони Осиёи Марказӣ дар давоми сол зиёда аз 1 миллиону 400 ҳазор маротиба барои омӯзиши забони англисӣ, шиносоӣ бо фарҳанги Амрико ва такмили ихтисоси худ ба «марказҳои амрикоӣ» ташриф овардаанд. Иёлоти Муттаҳида дар ин минтақа ба Ӯзбекистон ва Қазоқистон таваҷҷӯҳи хоса медиҳад. Ба андешаи идеологи консепсияи Осиёи Марказӣ Ф.Старр, лидерии минтақа дар дасти ин ду кишвар мебошад. Давлатҳои Осиёи Марказӣ ба Иёлоти Муттаҳида барои берун шудан аз «ботлоқи афғонӣ» ҳама гуна кӯмак мекунанд. Масалан, имсол, санаи 11-уми март фиристодаи вижаи Ш.Мирзиёев оид ба Афғонистон Исматулла Эргашев ва муовини Вазорати корҳои хориҷии Туркманистон Вепа Хоҷиев дар Қатар бо яке аз раҳбарони Толибон Абдулғанӣ Бародар мулоқот карданд. Дар ин бора сухангӯи Толибон дар матбуот хабар додааст.
Дар ояндаи наздик баҳри бархӯрди манфиатҳои ин кишварҳо дар Осиёи Марказӣ, тезу тунд шудани муносибатҳои ИМА ва Чин дар назар аст. Чин барои татбиқи лоиҳаи «Як камарбанд, як роҳ» ба ҳифзи сулҳ дар ин минтақа манфиатдор аст. Иёлоти Муттаҳида бошад, мехоҳад ҷанги шаҳрвандиро дар Афғонистон аланга диҳад, то дар натиҷа нигаронии кишварҳои минтақа афзоиш ёбад, ки боиси таваққуфи лоиҳаи Чин хоҳад шуд. Рушди рӯйдодҳо нишон медиҳад, ки Иёлоти Муттаҳида дар пайи эҷоди мавҷи нави паноҳандагон дар Осиёи Марказист, зеро СММ аз кишварҳои ҳамсоя дархост кардааст, ки марзҳояшонро барои гурезаҳо аз Афғонистон боз кунанд.
Аз ҷониби дигар, Иттиҳоди Аврупо низ мехоҳад нуфузи худро дар минтақа ба даст орад ва дар байни насли ҷавон ба паҳн кардани афкори ғарбӣ ва ҷаҳонбинии аврупоӣ таваҷҷӯҳи махсус нишон диҳад. Бо ин мақсад Иттиҳоди Аврупо ба созмонҳои ЮНЕСКО 9,6 миллион евро ҷудо кардааст, то дар баъзе минтақаҳои Ӯзбекистон дар соҳаи маориф, илм ва фарҳанг чорабиниҳо гузаронанд. Илова бар ин, Иттиҳоди Аврупо дар доираи барномаи Team Europe (Дастаи Аврупоӣ) ба минтақаи Осиёи Марказӣ 134 миллион евро ҷудо кардааст.
Ин давлатҳои мустамликавӣ бо гузоштани намудҳои гуногуни ӯҳдадориҳои қарзӣ давлатҳоро ба банд мегиранд, ки дар натиҷа иқтисодиёти онҳо хароб мешавад ва мардум ба ҳалқаи шадиди мушкилот ва камбизоатӣ меафтанд. Инро ҳақиқати талхи заминҳои мо тасдиқ мекунад. Аз кофирон танҳо эҷоди мушкилотҳоро интизор шудан мумкин аст! Зеҳни сохторҳои қудратии сарзаминҳои мо бошад, танҳо ба сӯи ба даст овардани қаноатмандии хоҷагони мустамликавии худ, инчунин нигоҳ доштани тахтҳояшон нигарон аст.
Ҳарчанд ин давлатҳои мустамликавӣ барои ба даст овардани сарватҳои болаззати Осиёи Марказӣ бо ҳам рақобат мекунанд, аммо онҳо дар мубориза бар зидди Ислом ва мусалмонон якдилии худро нишон медиҳанд. Онҳо ҳарчӣ бештар нигарон ҳастанд, ки уммати исломӣ, бахусус мусулмонони Осиёи Марказӣ бедор мешаванд. Аз ин рӯ, онҳо бо баҳонаи мубориза бо ифротгароӣ ва терроризм, яъне барои мубориза бо Ислом миллионҳо пул ҷудо мекунанд. Аммо пулҳое, ки онҳо истифода мебаранд, бешубҳа бо натиҷаҳои пушаймонии талх ба онҳо бармегарданд!
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ۚ فَسَيُنْفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ ۗ وَالَّذِينَ كَفَرُوا إِلَىٰ جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ
«Дарҳақиқат, кофирон барои гумроҳкунии дигарон аз роҳи Аллоҳ амволи худро сарф мекунанд. Харҷ мекунанд, пас ҳасрату надомат мехӯранд ва оқибат мағлуб мегарданд. Кофирон дар Ҷаҳаннам гирд оварда мешаванд.» (8:36).
Касоне, ки оёти Худоро дурӯғ мешуморанд ва ба Ӯ имон намеоваранд, барои мардумро аз Ҳаққи аз тарафи Аллоҳ омада манъ кардан ва онҳоро аз роҳи рост дур кунонидан молу мулки худро харҷ мекунанд. Онҳо молу мулки худро харҷ мекунанд ва аз он чизе ба даст намеоранд, ки ин боиси пушаймонӣ ва ғаму андӯҳи онҳо мегардад. Онҳо дар набард дар зиндагӣ мағлуб мегарданд ва сипас агар дар гумроҳии худ бимонанд ва ба Худо имон наоранд, дар охират дар ҷаҳаннам гирд меоянд.
Ислом Абӯ Халил
08/25/2021
